نوع مقاله : پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز
2 دانشیار علوم دفاعی راهبردی دانشگاه عالی دفاع ملی
3 دانشجوی رشته مطالعات راهبردی دفاع مقدس دانشگاه عالی دفاع ملی
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Land planning focuses on creating a logical relationship between population distribution and activities within a geographical area, identifying regional capabilities and resources to balance this relationship. In the context of all-round defense, it examines the features of community space to ensure an optimal distribution of the population and support cultural, social, political, and other activities. This research aims to explore the role of territorial planning in political defense, with a particular emphasis on population dynamics in both national and transnational contexts.
The study is applied-developmental, using a descriptive method and qualitative approach. It involves document analysis and expert interviews, including an elite focus group. The research evaluates political defense factors, considering both the quality and quantity of demographic aspects in national and transnational environments. It identifies 22 factors in the national environment and 12 in the transnational environment.
The results indicate that paying attention to the strategic distribution of the population and effectively utilizing regional biological and geographical capacities can strengthen political defense and enhance national capabilities. The research highlights the importance of territorial planning in promoting security and defense strategies on a national scale.
کلیدواژه‌ها [English]
|
فصلنامه مطالعات دفاعی استراتژیک سال .......، شماره ...، ....... ... 13 مقالة ....، از صفحه .... تا .... |
کارکرد آمایش سرزمینی در دفاع سیاسی با تاکید بر جمعیت
محمد اخباری[1]، فتح الله کلانتری[2]، احمد لباف[3]، رضا مهریاری[4]، عباسعلی نوری فرد[5]
|
دریافت مقاله: 11/02/1403 پذیرش مقاله:26/06/1403 |
چکیده
|
آمایش سرزمین به دنبال یک رابطه منطقی بین توزیع جمعیت و انجام فعالیتها در پهنه جغرافیا است که طی آن فرآیند شناسایی قابلیتها و امکانات مورد بررسی و فرصتهای منابع و استعدادهای مناطق مختلف برای ایجاد توازن رابطه منطقی بین توزیع جمعیت و انجام فعالیت در پهنه سرزمین احصاء می گردد. آمایش سرزمینی در دفاع همه جانبه با بررسی و مطالعه ویژگی‌های کلی فضای جامعه، راه‌حلی مناسب برای ایجاد توزیع مناسب جمعیت و استقرار فعالیتهای موردنظر فرهنگی، اجتماعی، سیاسی در کشور هست؛ این پژوهش درپی یافتن کارکرد آمایش سرزمینی بر دفاع سیاسی با نگاه ویژه بر جمعیت دو محیط ملی و فراملی می باشد. نوع تحقیق کاربردی - توسعه‌ای با روش توصیفی تحلیلی هست. در این تحقیق ضمن مطالعه اسناد و مقالات و همچنین اخذ نظرات و آراء خبرگان و صاحبنظران از طریق مصاحبه و تشکیل گروه کانون نخبگی نتایج عوامل دفاع سیاسی با تأکید بر جمعیت مبتنی بر کارکرد آمایش سرزمینی از نظر کیفی و کمی و همچنین عوامل جمعیتی در دو محیط ملی و فراملی مورد ارزیابی قرارگرفته است. این عوامل در بعد سیاسی شامل 22 عامل در محیط ملی و 12 عامل در محیط فراملی بودند نتایج تحقیق نشان میدهد که توجه به توزیع منطقی و استراتژیک جمعیت در سراسر کشور و بهره‌برداری بهینه از ظرفیت‌های زیستی و جغرافیایی هر منطقه، میتواند به تقویت دفاع سیاسی و افزایش توانمندی‌های ملی کمک کند. |
واژگان کلیدی: آمایش سرزمینی، دفاع، دفاع سیاسی، جمعیت.
مقدمه
خداوند متعال چنین می‌فرماید:"وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکُمْ" «هر نیرویی در قدرت دارید، برای مقابله با آنها (دشمنان) آماده‌سازید! و (همچنین) اسب‌های ورزیده (برای میدان نبرد) تا به‌وسیله آن، دشمن خدا و دشمن خویش را بترسانید!».) قرآن؛ انفال 60)
در دنیای پیچیده و پویای امروز، حفظ امنیت ملی و صیانت از منافع ملی از جمله مهمترین وظایف هر ساختار سیاسی و دولت است. در این راستا، دفاع سیاسی به عنوان مجموعه‌ای از اقدامات غیرنظامی، نقشی کلیدی در پیشگیری از وقوع درگیری و صلح‌آمیز کردن روابط با سایر کشورها ایفا می‌کند.
یکی از عوامل کلیدی در موفقیت دفاع سیاسی، جمعیت است. جمعیت به عنوان یک منبع قدرت، میتواند در ابعاد مختلف دفاع سیاسی از جمله دیپلماسی، اقتصاد، و قدرت نظامی نقش‌آفرینی کند.
هر یک از سه مولفه این نگارش یعنی دفاعی سیاسی، عوامل جمعیتی و آمایش سرزمینی بر دیگر مولفه ها تاثیر مستقیم و اثر بخش دارد به گونه ای که تاثیر دفاع سیاسی بر عوامل جمعیتی مانند نحوه استقرار نیروهای دفاعی و شهرها، سیاست‌های مهاجرت، و توسعه زیرساخت؛ تاثیر عوامل جمعیتی بر دفاع سیاسی تراکم جمعیت، تنوع قومی، و مهاجرت؛ و همچنین تاثیر آمایش سرزمینی بر دفاع سیاسی و عوامل جمعیتی را می توان توسعه و توزیع سیاست ها و زیرساخت را نام برد.
اهمیت و ضرورت این تحقیق در این موضوع می باشد که تهدیدات علیه امنیت ملی کشورها به اشکال مختلف و پیچیده‌ای بروز مییابد، اتکا به ابزارهای سنتی دفاعی مانند قدرت نظامی به تنهایی کافی نیست. در کنار این ابزارها، دفاع سیاسی به عنوان مجموعه‌ای از اقدامات غیرنظامی، نقشی کلیدی در صیانت از منافع ملی و پیشگیری از وقوع درگیری ایفا می‌کند. همچنین جمعیت به عنوان یکی از مولفه‌های اصلی قدرت ملی، در کارآمدی دفاع سیاسی داری نقشی اساسی می باشد. حجم جمعیت، ساختار سنی، توزیع جغرافیایی، سطح تحصیلات، سلامت و رفاه، و تنوع قومی جمعیت، هر کدام به نحوی بر توانایی کشور در دفاع از خود در برابر تهدیدات خارجی تاثیر می‌گذارند.
مهم است که توجه داشته باشیم که دفاع سیاسی یک مفهوم پویا است و در طول زمان با توجه به تهدیدات و چالش‌های جدید با آن روبرو میشود ایران دائماً در حال توسعه و تعدیل استراتژی‌های دفاع سیاسی خود برای اطمینان از اینکه میتواند به طور موثر از منافع خود در عرصه بینالمللی دفاع کند.
در رویکرد دفاعی نقش راهبردی و حیاتی جمعیت بهعنوان یکی از مؤلفههای مهم توسعه و برنامهریزی آمایشی و دفاعی از امتیازی ویژه برخوردار است، به همین دلیل محققین در این پژوهش به دنبال شناسایی عوامل موثر جمعیت بر دفاع سیاسی در آمایش سرزمینی میباشند. ترکیب و تلفیق بین فضای طبیعی و جمیعت با ملاحظات دفاع سیاسی از ضروریتهایی است که باید به آن پرداخت. لذا در این تحقیق تلاش خواهیم کرد تا به امر آمایش سرزمینی با تاکید بر جمعیت به لحاظ اهداف دفاع سیاسی پرداخته و از سوی دیگر عوامل موثر جمعیتی بر دفاع سیاسی را احصاء و بررسی کنیم.
مبانی نظری
پیشینه شناسی:
در سند ملی آمایش سرزمین( مصوب شورایعالی آمایش سرزمین مورخ 11/12/1399)، جهتگیری اصلی و بلندمدت توسعه فضایی سرزمین با در نظر گرفتن قابلیتها، فرصتها و محدودیتها در مواجهه با چالشها برای تحقق اهداف توسعه فضایی مطلوب سرزمین به عنوان راهبرد سرزمینی مطرح شده است، سیاست متنوع، درونزا، برونگرا و ارزشآفرین مبتنی بر سرمایه انسانی، فناوری نوآورانه و تخصصها و مزیتهای منطقهای را از اهداف مهم تحقق چشم انداز توسعه فضایی سرزمین دانسته است. همچنین ارتقاء پویایی، سلامت، مهارت و انگیزش سرمایه انسانی و حفظ جوانی جمعیت با زیرشاخههایی از جمله: افزایش نرخ باروری به حداقل بیش از سطح جانشینی، تربیت نیروی انسانی توانمند، خلاق، مسئولیتپذیر و دارای روحیه مشارکت جمعی با تأکید بر فرهنگ جهادی، ارتقاء سطح آموزش، پژوهش و بهرهوری نیروی کار در جهت افزایش سهم منابع انسانی در ترکیب عوامل مؤثر در تولید ثروت ملی متناسب با تخصصها، ظرفیتها و مزیتهای منطقهای و... را بهعنوان راهبردها وسیاستهای سرزمینی اشاره داشته است.
در بررسی و مطالعه پژوهشهای انجام شده که به موضوع تحقیق نزدیک بودند موارد مشروحه ذیل احصاء گردید:
حجت‌الله ناصر پور (1395) در رساله خود با عنوان "ارائه الگوی راهبردی آمایش سرزمین بر اساس گفتمان امام خمینی(رحمت‌ا...علیه) و رهبری، قانون اساسی، تجارب ج. ا.ا و بهره‌گیری از تجارب موفق بشری" به نتایجی از قبیل: در بر داشتن امنیت پایدار در فرآیند اجرای آمایش سرزمین با تکیه‌بر اسناد بالادستی نظام و رعایت اصول و مؤلفههای دکترین و سیاست‌های کلی نظام و با در نظر گرفتن ملاحظات سند چشم‌انداز بیست‌ساله، محصولی با ویژگی‌های عدالت فضایی، توسعه پایدار، استحکام درونی نظام، ساماندهی فضا، تحقق یافتن پیامد فکری اعتماد نیل به اهداف در اذهان آحاد مردم و در فضای متعادل سطح ملی ایجاد و توسعه طاقت پذیر و امنیت فضایی بهعنوان هدف آرمانی آمایش سرزمین دست یافته است.
در رساله مطالعات گروهی دانشجویان دوره سیزدهم دانشکده دفاع ملی (1386) با عنوان "تدوین راهبرد آمایش سرزمینی در منطقه جنوب شرق کشور جمهوری اسلامی ایران از منظر امنیت ملی" نتایجی از قبیل: تاثیرپذیری عواملی از جمله جمعیت، فعالیت اقتصادی، منابع طبیعی و مدیریت منطقه بر امنیت و دفاع منطقه جنوب شرق و اینکه امنیت بستر ساز توسعه است و توسعه تقویت کننده امنیت است. با اجتماعی کردن پدیدههای امنیتی، باید هزینههای ملی را برای برقراری امنیت و توسعه کاهش داده و منافع ملی را به حداکثر ممکن ارتقاء دادرا به دست آوردهاند.
محسن چوپانی و لیلا مدبر (1389) در مقاله خود با عنوان "بررسی وضعیت آمایش سرزمینی در جمهوری اسلامی ایران" به نتایجی از قبیل: 1. با توجه به تنوع، پیچیدگی و معضلات چندبعدی مناطق مرزی (به‌نحوی‌که عوامل گوناگون سیاست خارجی، عوامل مذهبی، قدرتهای جهانی، عوامل فرهنگی، اقتصادی و... در آن دخیل هستند) نباید برای پاسخگویی به آنها به دنبال یک راه‌حل ساده گشت، بلکه باید رویکردها و راه‌حل‌های مختلفی را در برابر معضلات مطرح‌شده ارائه نمود.
غلامرضا طحانی (1394) در مقاله خود با عنوان "بررسی نقش آمایش سرزمینی در امنیت جمهوری اسلامی ایران" به نتایجی از قبیل اینکه: امنیت نیز یکی از شاخصهای توسعه است لذا جهت توسعه و گسترش یک منطقه باید ملاحظات امنیتی به نحو احسن مدنظر قرار گیرد. دست یافته است.
آمایش سرزمینی یک دکترین وسیع و نسبتاً پیچیده ای است که با تحقیقات قبلی و فعلی تکمیل نخواهد شد و حوزه دفاع همچنان برای توسعه این موضوع ظرفیت های فراوانی دارد. همچنین ارائه راهبردهای این موضوع در حوزه های گوناگون علمی- فناوری، فرهنگی، نظامی، اقتصادی قابل توسعه است، فلذا برش زدن به این کارِ وسیع، کاملا منطقی به نظر می رسد. درمجموع بررسی ها نشان می دهد که فعالیت پژوهشی مشابه عنوان این مقاله صورت نگرفته و این پژوهش در نو خود، تحقیق جدیدی به شمار می رود.
مفهوم شناسی:
آمایش سرزمینی: به عقیده برخی از صاحب نظران مانند فلیپ لامور ، موضوع اساسی که آمـایش سـرزمین را تعریف می کند « مدیریت کشور» است. (Hansen, 1978:5) و برخی نیز آمـایش سـرزمین را نوعی برنامه ریزی بلندمدت برای توزیع بهتر جمعیت، امکانات و فعالیتهای مختلف به منظور آسایش، افزایش رفاه و هماهنگی جامعه می دانند.(Henry, 2002:292 )
به لحاظ مفهوم، آمایش سرزمین، ایجاد تعادل بین سه عنصر انسان، فضا و فعالیت تعریف شده است که در ارتباط با انسان مقولة «مدیریت» مطرح است و در رابطه با فضا بحث «اقلیم» مطرح است و در رابطه با فعالیت مقوله « برنامه و برنامه ریزی» برجسته می شود یعنی مفهـوم آمایش تلفیقی از سه علم مدیریت، اقتصاد، جغرافیا و جامعه شناسی اسـت.( وحیدی ؛1373: 76)
این واژه کلمه نوین فارسی است که از ریشه فعل «آمادن» و«آمودن» به معنی آراستن، آمیخـتن، بـه رشـته درآوردن و آماده کردن است که از واژة Aménager در زبان فرانسه اقتباس شده است، آمـایش سرزمین ترجمه اصطلاح از زبان فرانسه است (قورچیان؛1385: 2)
آمایش سرزمینی توزیع متوازن و هماهنگ جغرافیایی کلیه فعالیتهای اقتصادی-اجتماعی در پهنه سرزمین نسبت به قابلیتها و منابع طبیعی و انسانی را آمایش سرزمین می‌گویند.( قیومی، 1394: 35)
دفاع: دفاع از ریشه دَفَع َ و به معنای از کسی حمایت کردن، بدی و آزاری را از خود یا دیگری دور کردن، وطن و ناموس و حقوق خود را از دستبرد دشمن حفظ کردن است(عمید،1389:528)
دفاع همواره یکی از دغدغه های اصلی هر نظام سیاسی تلقی شده است؛ چراکه با امنیت و سرنوشت کشور پیوند خورده است. مفهوم کلان دفاع دارای اجزایی است که بدون تردید دفاع ملی از بارزترین و برجسته ترین آنها محسوب میشود که کیفیت و ماهیت آن بر ضریب امنیت کشور تاثیرگذار است. پیچیده شدن مناسبات در عرصه بین الملی و منطقه ای از یکسو بر اهمیت این مقوله افزوده و از سوی دیگر فرآیند تدوین آن را دشوار نموده است. دلیل عمده این موضوع، نقش آفرینی متغیرهای بیشتر و نیز سرعت تحولاتت است.(عصاریان نژاد، 1301: 56)
دفاع سیاسی: دفاع سیاسی به عنوان یکی از مهمترین ابعاد دفاع، به معنای به کارگیری ظرفیتها، استعدادها، امکانات، ابزارها و... دیپلماسی دفاعی در حوزه سیاست است که با در نظر داشتن اسناد بالادستی (قانون اساسی، نظریات و اندیشه امامین انقلاب) در حوزه مسائل سیاسی، از حوزه شمولی در سطح ملی، جهان اسلام و عرصه جهانی برخوردار است. (بختیاری، 1395: 108)
دفاع ملی و دفاع سیاسی: شاید بتوان گفت مهمترین موضوع دفاع ملی حفظ منافع ملی است که این منافع چنان سیال است و با عدم قطعیت ها مواجه است و تغییر آن در هر لحظه مفروض است. سیاست خارجه از این قاعده مستثنی نبوده و مسائلی مانند دفاع از حق ذاتی ملت ها، داشتن فناوری هسته ای، نامشروعیت رژیم صهیونیستی، حفظ منافع اقتصادی تجاری ایران در جهان و بسیاری منافع دیگر را می توان در زیر گروه دفاع ملی و منافع ملی جمهوری اسلامی در نظر گرفت.
بنابراین، در بعد نظامی و دفاعی امنیت ملی دولت هنوز موضوع امنیت است و نخبگان حاکم دولتها مهمترین بازیگران امنیتی کننده مسائل هستند (بوزان و دیگران،1386: 86) اما، دفاع به خودی خود هدف نیست، بلکه برای نیل به هدف یا اهدافی خاص صورت می پذیرد. انقلاب اسلامی نیز که اهداف و آرمان های بلندی را در ابعاد مختلف بویژه بعد سیاسی تعقیب می کند از این قاعده مستثنی نیست(منصوری لاریجانی،1380: 53)
دفاع در حیطه امور سیاسی به کارکرد های نهادهای سیاسی جامعه در جهت تحقق بالاترین ضریب دفع تهدید و امنیت زایی اطلاق می شود و نکته مهم اینکه دفاع سیاسی در عرصه ملی افزون بر حوزه داخلی، نسبت به محیط خارجی یعنی آن چه در صحنه سیاست خارجی تولید و صادر می شود نیز قابل تعمیم است. در سطح فراملی دفاع سیاسی درصدد تبیین خطوط فاصل مشخصی میان جهان اسلام و جهان سلطه می باشد. عراقچی و همکاران، 1399: 104)
بنیان های نظری پیرامون دفاع سیاسی: دفاع سیاسی در صدر اسلام: مطالعه تاریخ صدر اسلام نشان میدهد که سران قریش برای مقابله با اسلام، از همه روشها، ابزارها و ظرفیت های خود از جمله روش های سیاسی بهره جسته اند. در مقابل، نبی مکرم اسلام (صلوات الله علیه) نیز از روش های سیاسی برای تبلیغ و گسترش اسلام و مقابله با کفار مکه استفاده کرده اند که اهم اقدامات طرفین عبارتند از:روش های سیاسی کفار قریش: رایزنی و مذاکره (درخواست از ابوطالب برای منصرف کردن پیامبر(صلوات الله علیه) از دعوت مردم، مذاکره با پیامبر(صلوات الله علیه) برای نادیده گرفتن نقض پیمان از سوی مشرکین و تمدید صلح حدیبه)
روش های سیاسی پیامبر اسلام(صلوات الله علیه)
دفاع سیاسی در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره):
بامطالعه آثار، دیدگاه ها و مرور بیانات حضرت امام خمینی(ره) به این نتیجه می رسیم که آن حضرت برای مقابله با توطئه های دشمن در حوزه سیاست داخلی، در وهله نخست معتقد به وحدت و انسجام داخلی بوده و بارها با عبارت «وحدت کلمه» از آن یادکرده و آن را در کنار داشتن انگیزه و مقصد الهی، رمز پیروزی انقلاب و همینطور رمز تداوم آن دانسته اند.(امام خمینی؛ وصیتنامه الهی - سیاسی، بند الف)
حمایت و پشتیبانی از رهبری نظام و به عبارتی داشتن پشتوانه مردمی، دومین مؤلفه ای است که آن حضرت خنثی کننده توطئه های دشمنان انقلاب در تمامی سطوح و حوزه ها میدانند و جمله معروف «پشتیبان ولایت فقیه باشید تا آسیبی به مملکت شما نرسد» ناظر بر همین دیدگاه آن حضرت است.
حفظ استقلال کشور، حضور مردم درصحنه و در بطن حوادث سیاسی روز (صحیفه نور،ج15: 24-22)، برقراری پیوندهای نزدیک و ناگسستنی بین مردم و مسئولین(صحیفه نور،ج3: 26-25) توجه به تبلیغات داخلی و نقش علما، گویندگان و رسانه های ارتباط جمعی در رساندن پیام های انقلاب اسلامی به اطراف و اکناف کشور(صحیفه نور،ج16: 114-113)، تبَعیت افراد، گروهها و جریانات سیاسی از اسلام و مصالح انقلاب اسلامی از دیگر مؤلفه های مؤثر در دفاع سیاسی داخلی از دیدگاه امام خمینی (ره)می باشد.
در حوزه سیاست خارجی نیز به طور مختصر می توان گفت که ایشان به جِد معتقد به استکبارستیزی و التزام به اصل نه شرقی و نه غربی، حفظ استقلال خارجی و صلابت و پایداری در مقابل مستکبران عالم(صحیفه نور،ج16: 49-26) )، توجه به تبلیغات خارجی و رساندن پیام های انقلاب اسلامی به گوش ملت ها و دولت های جهان، روابط برادرانه با ملت های مسلمان(صحیفه نور،ج1: 5-3)، وحدت و یک پارچگی امت اسلامی و نزدیک کردن ملل مسلمان نسبت به هم، کمک به مسلمانان برای رهایی از سلطه حاکمان وابسته و همینطور روابط دوستانه با سایر کشورهای غیر متخاصم و نیز کشورهای مستضعف غیرمسلمان(صحیفه نور،ج4: 242-241)بوده‌اند.
دیدگاه ها و نقطه نظرات رهبر معظم انقلاب(مدظله العالی)
دفاع سیاسی در اندیشه سیاسی امام خامنه ای(مدظله العالی) در حوزه های مختلف سیاسی، در واقع اندیشه سیاسی اسلامی حضرت امام خامنه ای(مدظله العالی) را برای ما تبیین می کند. به اجمال، ایشان در حوزه سیاسی معتقدند که با اتخاذ سیاست ها و رویه های زیر می توان توطئه ها و تهاجمات دشمن در حوزه سیاسی را دفع کرد:
الف)در حوزه سیاست ملی و داخلی
ب) در حوزه سیاست خارجی:
جمعیت: به کلیه کسانی که به‌طور مستمر در یک واحد جغرافیایی (کشور، استان، شهرستان، شهر یا روستا) به‌صورت خانوار و خانواده زندگی می‌کنند، جمعیت گفته میشود (تقوی؛1401: 3)
جمعیت در سطح ملی نیز عبارت است از: "کلیه انسانهایی که به لحاظ سرزمینی تابعیت یک کشور را دارند". تحرک و جابهجایی جمعیت جهت بهبود بخشیدن به وضعیت زندگی و تأثیر این جابهجاییها بر ساختار اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی مناطق مهاجرفرست و مهاجرپذیر، از عوامل اصلی تغییر و تحول جمعیت و مهمترین عامل خارجی تغییر تعداد و ساخت جمعیت میباشد.
چهارچوب نظری تحقیق:
آمایش سرزمینی بعنوان یک ابزار کلان می تواند نقش مهمی در تقویت دفاع سیاسی یک کشور ایفا کند، بطور خاص با توجه به جمعیت می تواند به چندین ارتباط کلیدی از جمله عوامل دفاع سیاسی در محیط های ملی و فراملی و همچنین عوامل دفاع سیاسی مبتنی بر جمعیت اشاره کرد. بنابراین آمایش سرزمینی و جمعیت دو عامل کلیدی هستند که به طور مستقیم بر توانایی دفاعی یک کشور تاثیر می گذارند و با در نظر گرفتن این ارتباط می توان سیاست های آمایشی را به گونه ای طراحی کرد که هم بر توسعه پایدار کشور کمک کند و هم به تقویت دفاع سیاسی آن بیانجامد.
|
|
محیطشناسی
روش‌شناسی تحقیق
این پژوهش از نوع کاربردی- توسعه‌ای و ازنظر ماهیت توصیفی- اکتشافی بوده و با تکیه‌بر روشهای کتابخانهای و میدانی و مطالعه اسناد و مدارک و مصاحبه تخصصی با خبرگان مرتبط با حوزه آمایش سرزمینی و سیاست انجام شد. روش تجزیه‌وتحلیل در این پژوهش کمی و کیفی میباشد که ضمن مطالعه اسناد و مقالات و همچنین اخذ نظرات و آراء خبرگان و صاحبنظران از طریق مصاحبه با سؤالات نیمه ساختاریافته شاخصهای هر مؤلفه احصاء و درنهایت در این تحقیق سؤال مورد تجزیه‌وتحلیل و تفسیر قرارگرفته و نتایج در گروه کانونی مورد غنیسازی و فشردهسازی شده است.
با توجه به تخصصی بودن موضوع تحقیق و محدودیت وجود صاحبنظران، خبرگان و کارشناسان متخصص در حوزه‌ی آمایش سرزمینی، سیاسی و جمعیتی در سطح نیروهای مسلح و دستگاه‌های کشوری و مراکز دانشگاهی، جامعه‌ی خبرگی برای مصاحبه با ویژگی‌های زیر تعیین‌شده است:
تجزیه‌وتحلیل داده‌ها و یافته‌های تحقیق
در این پژوهش به‌منظور تبیین دقیق علل و عوامل مهم مؤثر بر کارکردهای آمایش سرزمینی در دفاع سیاسی با تأکید بر جمعیت، علاوه بر مطالعه ادبیات و بررسی اسناد و مدارک علمی، حجم نمونهای از جامعه خبره در حوزه آمایش سرزمینی و سیاسی انتخاب و با طرح گویههای مرتبط با پژوهش، نقطه نظرات آنان احصاء و مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت.
روش تجزیه‌وتحلیل در این پژوهش کمی و کیفی میباشد که ضمن مطالعه اسناد و مقالات و همچنین اخذ آراء خبرگان و صاحبنظران از طریق مصاحبه شاخصهای هر مؤلفه احصاء و درنهایت سؤالات مورد تجزیه‌وتحلیل و تفسیر قرارگرفته است. پس از احصاء عامل‌های حاصل از مطالعات کتابخانهای و مصاحبه با صاحبنظران، طی جلسات خبرگی با کارشناسان و متخصصان حوزه سیاسی درنهایت عوامل جمعیتی موثر در بعد سیاسی 22 عامل در محیط ملی و 12 عامل در محیط فراملی، مجموعاً 34 عامل به شرح زیر تعیین گردید.
در همین راستا، عوامل دفاع سیاسی مبتنی بر جمعیت به ترتیب اهمیت و اولویت عبارتاند از: میزان توانایی در رهبری جمعیت، ساختار سنی جمعیت (ترکیب جمعیت)، میزان باسوادی، توزیع جغرافیایی جمعیت، برخورداری از استقلال سیاسی و توجه به‌نظام ژئوپلیتیکی جهان.
همچنین عوامل سیاسی مستخرجه از مطالعات کتابخانهای و مصاحبه با صاحبنظران در محیط (ملی) به ترتیب اهمیت و اولویت عبارتاند از: میزان توانایی در رهبری جمعیت، عدم ثبات سیاسی کشور (به‌واسطه اختلافات سیاسی بین احزاب و یا تعلقات حزبی جمعیت)، برخورداری از استقلال سیاسی، میزان وحدت ملی، وضعیت قدرت ملی، میزان همگرایی یا واگرایی قومی و مذهبی، وضعیت پیشرفت علوم و تکنولوژی، افزایش چالش‌های امنیتی، چگونگی اقناء سازی جمعیت، تنظیم سیاست‌های کشور باسیاست‌های جهانی، وجود سیاست‌های مناسب باروری، حفظ و ترکیب ساختار مطلوب جمعیتی، باز توزیع فضایی و جغرافیایی جمعیت متناسب با ظرفیت زیستی، توزیع متعادل و کاهش فشار جمعیتی در ساختار قدرت، حفظ و جذب جمعیت در روستاها و مناطق مرزی و کم تراکم، ایجاد مراکز جدید جمعیتی در جزایر و سواحل خلیج‌فارس و دریای عمان، تقویت مؤلفههای هویت‌بخش ملی و ارتقای وفاق و همگرایی اجتماعی، آمایش و سازماندهی فضا و الگوی توزیع فضایی قدرت سیاسی، توسعه و پیشرفت بر اساس ارزش‌های ملی و هویت‌بخشی، کاهش ناسازگاری‌های حال و آینده بر اساس رهیافت‌های کسب‌شده از نظام بین‌الملل، توجه به فناوری‌های راهبردی و اقتصاد شبکه ای، تعامل مؤثر و سازنده با دنیا.
و عوامل سیاسی مستخرجه از مطالعات کتابخانهای و مصاحبه با صاحبنظران در محیط (فراملی) به ترتیب اهمیت و اولویت عبارتاند از: وحدت امت اسلامی، میزان ارتباطات فراملی، تحریم و فشارهای حقوق بشری، افزایش وزن ژئوپلیتیکی ایران در منطقه، توجه به‌نظام ژئوپلیتیکی جهان، توجه به گذار ژئوپلیتیکی، وجود نظام چندقطبی، بروز قدرتهای نوظهور، وجود نیروهای مرکزگرا و مرکزگریز، تعداد سازمان‌های مردم‌نهاد، مراکز تصمیم گیری جهانی، گفتگوهای و مذاکرات سیاسی.
بر اساس تجزیه‌وتحلیل به‌عمل‌آمده و به استناد به نظر خبرگان عوامل مؤثر بر بُعد دفاع سیاسی مبتنی بر جمعیت به شرح زیر تفسیر میگردد:
|
نمودار1: نمودار چند ضلعی ضریب اهمیت بعد سیاسی در محیط ملی
|
نمودار2: ضریب اهمیت عوامل بعد سیاسی در محیط ملی
نمودار3: ضریب اهمیت عوامل بعد سیاسی در محیط فراملی
نمودار4: نمودار چندضلعی ضریب اهمیت عوامل بعد سیاسی در محیط فراملی
نمودار5: مقایسه میانگین ضریب اهمیت عوامل بعد سیاسی در محیطهای ملی با فراملی
نتیجه‌گیری و پیشنهاد:
الف-نتیجه گیری
آمایش سرزمینی به عنوان یک نظام جامع و پویا برای برنامهریزی فضایی، نقشی اساسی در ارتقای دفاع سیاسی کشور ایفا می‌کند. این نقش از طریق کارکردهای مختلف آمایش سرزمینی، از جمله توزیع متعادل جمعیت، ساماندهی کالبدی سرزمین، تقویت زیرساخت‌ها، حفظ محیط زیست و ... قابل تبیین است.
جمعیت به عنوان یکی از مولفه‌های کلیدی قدرت ملی، ارتباطی ذاتی با کارکردهای دفاع سیاسی آمایش سرزمینی دارد. تراکم، توزیع فضایی، نرخ رشد و ... از جمله شاخصهای جمعیتی هستند که در این زمینه حائز اهمیت میباشند.
ازآنجایی‌که ابعاد و مؤلفههای دفاع سیاسی بسیار وسیع میباشد، لذا در این تحقیق به شناسایی عوامل موثر جمعیت در دفاع سیاسی در 2 محیط ملی و فراملی پرداخته شده است. عوامل جمعیت مهمترین رکن موثر در دفاع سیاسی میباشد. آمایش سرزمین به‌منظور ایجاد رابطه‌ی منطقی بین توزیع جمعیت و انجام فعالیتها در پهنه سرزمین با توجه به ویژگی‌های فضایی مناطق کشور است. برنامهریزی آمایش با بررسی و مطالعه خصوصیات و ویژگی‌های کلی فضای جامعه و بازیافت قابلیتها در نواحی مختلف راه‌حلی برای ایجاد توزیع مناسب الگوهای توسعه و استقرار فعالیتهای موردنظر اجتماعی، فرهنگی، دفاعی و ... در جامعه مطرح می‌کند.
از هم‌پوشانی ادبیات تحقیق و همچنین مصاحبههای انجام‌شده، عوامل جمعیت مؤثر بر دفاع سیاسی، از دید صاحبنظران این تحقیق در دو محیط ملی و فراملی به ترتیب اولویت ذیل مطرح گردید که عبارتند از:
در این پژوهش، به شناسایی و بررسی عوامل جمعیت در دفاع سیاسی در دو محیط ملی و فراملی پرداخته شد. عوامل جمعیت، بهعنوان یکی از مهمترین ارکان در دفاع سیاسی، نقش حیاتی ایفا می‌کنند. در این راستا، آمایش سرزمین به‌منظور ایجاد رابطه‌ی منطقی بین توزیع جمعیت و انجام فعالیتها در پهنه سرزمین با توجه به ویژگی‌های فضایی مناطق کشور از اهمیت بالایی برخوردار است. برنامهریزی آمایش با بررسی و مطالعه خصوصیات و ویژگی‌های کلی فضای جامعه و بازیافت قابلیتها در نواحی مختلف، راه‌حلی برای ایجاد توزیع مناسب الگوهای توسعه و استقرار فعالیتهای موردنظر اجتماعی، فرهنگی، دفاعی و ... ارائه میدهد. از هم‌پوشانی ادبیات تحقیق و همچنین مصاحبههای انجام‌شده، عوامل جمعیت مؤثر بر دفاع سیاسی از دید صاحبنظران در دو محیط ملی و فراملی شناسایی شدند. این عوامل در بعد سیاسی شامل 22 عامل در محیط ملی و 12 عامل در محیط فراملی بودند که مجموعاً 34 عامل را با ضریب اهمیت 25/4 درصد تشکیل می‌دادند. در نهایت، میتوان نتیجه گرفت که توجه به توزیع منطقی و استراتژیک جمعیت در سراسر کشور و بهره‌برداری بهینه از ظرفیت‌های زیستی و جغرافیایی هر منطقه، میتواند به تقویت دفاع سیاسی و افزایش توانمندی‌های ملی کمک کند. بدین ترتیب، توجه به برنامه‌ریزی‌های دقیق و همه‌جانبه در زمینه آمایش سرزمین، بهعنوان یکی از ابزارهای مهم در ارتقای امنیت ملی و دفاع سیاسی، ضروری به نظر می‌رسد.
ب- پیشنهاد‌ها
پیشنهاد های اجرایی
برای ارتقای کارکرد آمایش سرزمینی در دفاع سیاسی با تاکید بر جمعیت با توجه به یافته‌های تحقیق، میتوان پیشنهادات اجرایی زیر را برای ارتقای کارکرد آمایش سرزمینی در دفاع سیاسی با تاکید بر جمعیت ارائه کرد:
پیشنهادهای پژوهشی
پیشنهادات پژوهشی در خصوص کارکرد آمایش سرزمینی در دفاع سیاسی با تاکید بر جمعیت
با توجه به اهمیت موضوع و کمبود دانش در این زمینه، پیشنهادات پژوهشی زیر ارائه میشود:
[1] دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز- dr.akhbari@gmail.c0m
[2] دانشیار علوم دفاعی راهبردی دانشگاه عالی دفاع ملی
[3] دانشجوی رشته مطالعات راهبردی دفاع مقدس دانشگاه عالی دفاع ملی(labbaf01@sndu.ac.ir+09127623810)
[4] دانشجوی رشته مطالعات راهبردی دفاع مقدس دانشگاه عالی دفاع ملی
[5] دانشجوی رشته مطالعات راهبردی دفاع مقدس ادانشگاه عالی دفاع ملی
)
